HEDENDAAGSE VROUWELIJKE KOMPONISTEN

Moniek Darge

 Zowel wat kompositie als 'instant composing' of improvisatie betreft zijn vrouwen in het algemeen sterk ondervertegenwoordigd binnen de hedendaagse kunstmuziek. Maar daarenboven zijn ook heel wat vrouwelijke kunstenaars binnen deze discipline over het hoofd gezien en doodgezwegen. Helaas is deze toch merkwaardige ondervertegenwoordiging zeker ook voor Vlaanderen het geval. Waar bv. aan de Universiteit van Hong Kong muziek als een zuiver vrouwelijke aktiviteit wordt gezien, merken we aan onze Vlaamse conservatoria dat vrouwen wel plus minus gelijk vertegenwoordigd zijn bij de muziekreproduktie (althans voor de traditioneel als vrouwelijk aanziene instrumenten), doch omzeggens afwezig zijn wat de kreatie van nieuwe komposities betreft. In de beeldende kunst is dit vreemd genoeg niet of nauwelijks het geval. Daarenboven is de hedendaagse muziek nog steeds het lelijke jonge eendje van het muziekonderwijs en is dit onderwijs dus bij uitstek een domein waar traditionalistische vooroordelen nog welig tieren. Conservatoria konserveren helaas niet alleen de muziek, maar ook de waarden en normen, en dus ook de rolpatronen van haar kreatiepraktijk.

Internationaal en zeker transatlantisch gezien staan de zaken er beter voor. Reeds vanaf de jaren 70 bewoog er heel wat in -om maar enkele voorbeelden te noemen- bv. Duitsland en de U.S.A.. Men was zich bewust geworden van de discrepantie tussen de emancipatietheorie enerzijds en de dagdagelijkse realiteit in o.a. de muziekwereld anderzijds. Her en der rezen initiatieven als paddestoelen uit de grond om aan deze situatie te sleutelen. Al gauw spraken sommige kwade tongen zelfs van onterechte positieve diskriminatie.

In Vlaanderen is het vandaag eindelijk zo ver dat er op grote schaal aandacht wordt gevraagd voor de kreatieve kunstuitingen van vrouwen, hoewel er ook hier bij ons zeker vanaf de jaren 80 een en ander serieus in beweging was gekomen. Dat was ook het geval op het gebied van de hedendaagse kunstmuziek, hoewel velen die niet tot deze discipline behoren, zich dat niet schijnen te realiseren.

Een vraag waar we niet omheen kunnen, is of er zoiets als vrouwelijke muziek bestaat. In onze kultuur verwoordt men dat makkelijk als 'of er zoiets is als een typisch vrouwelijke melodie'. Indien we hierop positief zouden antwoorden, zouden we in staat moeten zijn een recept te geven om dergelijke muziek te maken. En daarenboven zou dit recept dan ook niet kultureel gebonden mogen zijn, maar moeten kunnen bogen op algemene geldigheid. Wie geneigd is deze opvatting te onderschrijven zou er niet slecht aan doen even kritisch te luisteren naar enkele voorbeelden uit de etnische muziek, bv. naar de muziek van de Inuit- of Eskimovrouwen. Hun katadjait of strottenhoofgezang staat zo ver af van al wat wij in onze westerse kultuur geneigd zouden zijn onder de noemer vrouwelijk te katalogeren, dat men vlug en onherroepelijk tot andere inzichten genoopt wordt. Ons standpunt terzake komt er dan ook op neer dat er geen universeel geldende, diepgaande verschillen zijn tussen muziek van vrouwelijke of van mannelijke komponisten in het algemeen. Waarschijnlijk zullen per afzonderlijke kultuur wel sommige kenmerken meer bij vrouwen dan bij mannen terug te vinden zijn, doch daar wringt voor ons niet in de eerste plaats het schoentje.

Een veel relevantere vaststelling lijkt ons het feit dat in onze hedendaagse westerse samenleving vrouwelijke komponisten in bepaalde sektoren, bv. in de zuiver elektronische (niet in de elektro-akoestische) muziek, zo sterk ondervertegenwoordigd zijn. Dit kan o.i. een van de oorzaken zijn van het in grote getale wegmoffelen van het bestaan van vrouwelijke komponisten. Misschien focuseren musicologen steevast onze aandacht op die muziekstromingen waarin mannen de overhand hebben. In het westen hanteren wij namelijk een welbepaalde visie en een welbepaalde versie van muziekgeschiedenis, die o.i. voor vrouwen ongunstig uitvalt. Laten wij ons verduidelijken aan de hand van de manier waarop wij gangbaar de evolutie van de 20ste eeuwse muziek samenvatten: wanneer wij de lijn van Schoenberg, de atonaliteit, de dodekafonie, naar het serialisme en zo verder volgen, kortom de lijn van de melodische vernieuwing, dan komen wij uitermate weinig vrouwelijke komponisten in de 20ste eeuw tegen. Nemen we echter de weg van de klankkleurvernieuwers, vertrekkend van het Italiaanse futurisme naar fluxus en zo verder, dan zullen we kunnen konstateren dat vrouwen wel sterk vertegenwoordigd zijn in deze richting.

Heel dikwijls gaat het hier vandaag de dag om muziek die zich tot doel stelt via een subtiel gebruik van klankkleuren een bepaalde gemoedsgesteldheid in de luisteraar op te roepen. De komponist wil de sensibele luisteraar als het ware op een poetische manier getuige laten worden van de unieke eenheid tussen mens en universum.

Zo beschrijft de Amerikaanse komponiste Pauline Oliveros, in haar baanbrekende boek 'Sonic Meditations', hoe muziek een reis kan zijn doorheen een spirituele wereld. Zij vraagt van de luisteraar een aktieve participatie en de bereidheid om het werk te helpen scheppen. Zij bedoelt dit niet in de Cageiaanse zin van strukturerend luisteren, doch eerder in de zin van een luisteren als meditatie. Het doel is steeds fijnere toonnuances, klankkleurvariaties en ritmische veranderingen te leren horen, teneinde die eenheid te ervaren.

"None of us who compose and improvise music can claim credit for inventing music. Music is a gift from the universe", schreef ze.

Wellicht is het uitgerekend deze mogelijkheid die vele vrouwelijke komponisten ertoe aantrekt te werken met klankschappen. Immers binnen de strikt elektronische muziek met volledig synthetische klankgeneratie, treffen we, zoals vermeld, weinig vrouwen aan, maar binnen de 'soundscape'-richting vormen vrouwelijke komponisten de meerderheid. Bij dit type kompositie neemt men omgevingsgeluiden als uitgangspunt. Vandaar de naam klankschap, naar analogie met landschap. We treffen binnen dit domein van de muziek een aantal internationaal gerenommeerde namen aan, zoals -om er maar enkele te noemen- de Canadese Hildegard Westerkamp, die naast een heel uitgebreid aantal klankschapkomposities ook hoofdredakteur is van het 'Soundscape Magazine'. De merkwaardige Nieuwzeelandse komponiste, Annea Lockwood, die een uitgebreid klankarchief van stromen en rivieren van over de ganse wereld aanlegde en in haar kompositie 'World Rhythms' de klanken van kikkers, aardbevingen, vulkanen, rivieren, een ster (de radiogolven van een pulsar), enz. konfronteert met o.a. rustige, menselijke ademhaling. In Australie hebben zowel Ros Bandt als Sarah Hopkins hun sporen binnen de soundscape-wereld verdiend, en van onze hand verscheen o.a. de klankschap-LP "Sounds of Sacred Places" (Igloo 52).

Vertrekkend vanuit een aandachtige observatie van natuur- en omgevingsgeluiden, ontwikkelt zich al vlug de fascinatie voor de rijkdom en de variatie in de ons omringende klankwereld. Met de nodige poetische gevoeligheid komt men op een haast intuitieve, spontane manier tot het komponeren van klankschappen waarin mens en universum met elkaar versmelten. Deze manier van omgaan met de ons omringende wereld, schijnt vooral vrouwen aan te spreken, hoewel het hier vanzelfsprekend geen eksklusiviteit betreft. Dit in schril kontrast tot de reeds hoger vermelde vaststelling dat er in de muziekdiscipline in het algemeen, en zeker in de hedendaagse, niet-kommerciele kunstmuziek, tot vandaag de dag nog steeds relatief weinig vrouwelijke komponisten werkzaam zijn.

Toen de Fransman Pierre Schaeffer in de jaren 50 de 'musique concrete' gestalte gaf, bestond het opzet erin de uit de werkelijkheid afkomstige geluiden zodanig te transformeren, dat ze abstrakt en non-deskriptief werden. De realiteit werd als het ware uit het klankmateriaal geweerd. Zodra de klankschapkompositie evenwel in vrouwelijke handen terecht kwam, zien we een andere benadering ontstaan. De natuurgeluiden als zodanig worden gebruikt voor wat ze zijn en hun kracht wordt gerespekteerd. Bij dit soort komposities schuift de komponist het eigen ego naar de achtergrond. Wellicht is dit er mede de oorzaak van dat ook nu nog veel vrouwelijke komponisten aan de aandacht van musicologen en geschiedschrijvers ontsnappen.

Moniek DARGE,

STICHTING LOGOS

Centrum voor Nieuwe Muziek

First published in K&C, Brussels. Published on the web on 29^th of July by Moniek Darge