Dr.Godfried-Willem RAES

Kursus Experimentele Muziek: Boekdeel 9: Aktualiteit

Hogeschool Gent : Departement Muziek & Drama

9611: Helmuth Oehring

Helmuth Oehring

Een biografie zoals een filmscript : zoon van dove ouders, absoluut gehoor en als muzikant en componist volledig autodidact. Op zijn vijftiende begon hij met gitaar, twee jaar nadien volgde een opleiding als bouwvakker, waarna hij tewerkgesteld werd als concierge, koster, kerkhoftuinier, bosarbeider, stoker,...

"Ik was ooit een beestachtige Yes-fan [1983]. In één of andere recentie heb ik dan gelezen dat mijn lievelingsstuk ‘The gates of Delirium" (op het album ‘Relayer’) opgebouwd was als een klassieke symfonie. Ik wist toen helemaal niet wat dat betekende, maar zo ben ik me beginnen interesseren in klassieke symfoniën... Met behulp van twee boekjes over muziek, één met notenvoorbeelden uit partituren van DDR-componisten, en een ‘ABC van de muziek’ ben ik op mijn gitaar die voorbeelden beginnen ontcijferen. En zo heb ik noten leren lezen en schrijven. Na Hendrickx en Dylan was het zoals tovenarij... In 1986 heb ik dan gelezen dat er een concert met ‘nieuwe muziek’ zou plaatsvinden, en toen heb ik een nachtdienst gespijbeld om dat te horen. Daarna heb ik alle partituren en platen van nieuwe muziek die ik maar kon vinden uit de bibliotheken gehaald... Plotseling zag ik een heel andere horizon."

Op zijn 25ste leerde Oehring noten lezen, vier jaar later studeerde hij aan de Kunstacademie te Berlijn. In datzelfde won hij de Hans Eisler Prijs en in 1992 was hij prijswinnaar in de eerste Internationale Wedstrijd voor composities voor gitaar en strijkers met "Locked-In-".

"Bij het zogenaamde Locked-In-Syndroom gaat het om de gevolgen van zware functiestoornissen. De schors van de grote hersenen is de plaats waar de spraak-, leer- en denkmogelijkheden gecoördineerd worden en van waaruit ook alle willekeurige bewegingen worden gestuurd. Indien door een ongeval, door extreme stoornissen van de doorbloeding der hersenen, hersenbloeding of zware narcose-incidenten, de functie van de grote hersenen uit, is het niet, of slechts voorlopig, mogelijk te spreken.

Ook in andere werken toont Helmut Oehring zijn interesse in de lichamelijke gevolgen van medische afwijkingen of aandoeningen, al of niet bewust veroorzaakt. Zijn cyclus "Foxfire" handelt over de drie étappes van de terechtstelling door injectie (de ‘menselijke’ opvolger van de elektriche stoel). Drie verschillende chemicaliën zorgen er opeenvolgend voor dat de veroordeelde inslaapt, zijn ademhalingsspieren verlammen en uiteindelijk door hartstilstand overlijdt. Oehring baseerde zich op de beschrijvingen van gevangenis arts Dr. Cayabyab :

"De Doodsnaald dankt haar populariteit niet zozeer aan het feit dat ze beter funktioneert dan alle andere terechtstellingsmethoden die de veroordeelden allemaal op dezelfde manier dood achterlaten; ze is populair geworden omdat ze in de eerste plaats een medische behandeling is. Ze heeft het voorkomen van een grotere "wetenschappelijkheid" dan het neerschieten, verhangen, vergassen of de terechtstelling op de elektrische stoel. Ze wordt uitgevoerd met behulp van naalden, voor te schrijven medicijnen, een ziekebed, verplegers, artsen en een executieprotocol dat voorziet in de verdoving van de veroordeelde vóór de terechtstelling. Met de doodsnaald wordt het lichaam van de arrestant niet zichtbaar verwond. De theorie is, dat hij eenvoudigweg inslaapt."

In een groot aantal van zijn composities verwerkt Helmut Oehring het trauma van zijn jeugd, waarin de problemen van de communicatie tussen doven en horenden centraal staan.

"Mijn muziek behandelt het probleem dat de mensen steeds spraak en relaties tot spraak hebben. Dat heeft te maken met het feit dat er geen geschreven vorm is van gebarentaal... Voor mij is zien belangrijker als horen. Zien is voor mij gekoppeld aan spreken, aan communicatie, aan mededeling - ik denk en droom in gebarentaal. De problemen begonnen toen ik me bewust werd dat mijn ouders niet konden horen en ik in een andere familie terecht kwam om te leren spreken. Ik wou niet leren spreken : plotseling moest mijn lichaam zwijgen. Voor mij klonk de diepe stem van mijn moeder steeds heel normaal. Voor anderen moet ze geklonken hebben zoals Quasimodo eruit zag.

Ligt het daaraan dat Oehring alle instrumentale klanken vervreemdt? Dat hij de snaren verstemt (steeds naar onderen!), de vellen ontspant, het metaal afdekt, tot niets nog ‘natuurlijk’ klinkt en ‘vibreert’? ("Ik wil dat het instrument gebrekkig klinkt, ziek en onstabiel.") Zijn het mimetische verzoeken om de door de keel van een dove gefilterde spraakklanken, de moederklank op instrumenten over te dragen? Elektrische gitaar en -basgitaar, basmarimba - steeds ‘spraakachtige’ instrumenten ? De uitvoerende muzikanten moeten zich helemaal onderwerpen aan Oehring’s muzikale grammatica, zowel op het niveau van de tijds- en ritmestructuren, als voor de bewegings- en ruimtecoördinatie zelf. Ze moeten op hun instrument als het ware opnieuw leren spreken. Gebaren ?

Mijn uitgangspunt bestaat erin om de verschillende bewegingen die met de grammatica van de gebarentaal te doen hebben (de gelijktijdigheid van lichamelijke en mimische bewegingen), om die bestanddelen van dit spraaksysteem in muziek om te zetten... Gebarentaal werkt zoals een ‘close-up’ van de spraak. En toch overstijgt zij bij de confrontatie met de zinloze schoonheid van het zingen haar stomme-film-karakter niet. Haar dramatiek verscherpt de blik dusdanig, dat het niet slechts gaat over een op zichzelf staande spraak, die totale systeem-linguistische criteria vervult, maar zonder meer om de oorsprong van de spraak. Haar begrip is niet gebonden aan klanken die uit de keel komen... Het uitgangsmateriaal van "Polaroids" zijn korte handelingseenheden, die in verscheidene spraaksystemen verteld worden. Deze handelingen worden - zoals b.v. in de film - verknipt en gemonteerd. Hun onstaansfrekwentie, net zoals ontwikkeling van een Polaroid foto, is een evenbeeld van de ruimtelijke spraakgebaren, en wordt - ten dele asynchroon met de tekst en de handeling - in verschillende perspectieven getoond. Met deze kunst van ruimtelijke grammatica, komen muziek en gebarentaal slechts schijnbaar in conflict. In werkelijkheid staat de gebarentaal, ondanks haar klankloosheid, wezenlijk dichter bij het systeem van de muziek, dan bij de gesproken fonetische spraak. Het klankbeeld van Polaroids is in grote lijnen haar schriftelijke vertaling. Bab(b)ellogica."

Waarom ben je dan eigenlijk geen cineast geworden?

Om het botweg te zeggen : dat zou me te direct zijn. In de spraakkunst van het zien een verhaal te vertellen over het zien.

*

Helmuth Oehring / Iris ter Schiphorst

Voor bepaalde werken, onder andere die met doofstomme uitvoerders, componeert Helmut Oehring in samenspraak met Iris Ter Schiphorst. Tot 1986 was zij aktief als bassiste en percussioniste bij verschillende rockgroepen. Van dan af schreef ze toneelmuziek, ‘hoorstukken’ en composities. In 1990 stichtte Iris ter Schiphorst het elektroakoestische Ensemble Intrors. Zij leeft in Berlijn en is een onafhankelijke componiste en schrijfster. Op dit moment schrijft ze een wetenschappelijke studie over de verbanden tussen schrift en geluid.

ItS : "Toen wij elkaar in 1995 leerden kenne, hebben wij van meet af aan heel veel over taal gesproken, maar ook meteen eigen muziek uitgewisseld."

HO : "Bij Iris waren het altijd de melodiën die me sterk raakten; van de kleur, van de vorm en van het gebruik van de teksten. Toen ik het ‘D’Amato System’ componeerde, heb ik Iris gevraagd of ik sommige van haar melodiën en teksten mocht gebruiken. Ik vond het resultaat prachtig. Wanneer ik dan de opdracht kreeg om voor Donaueschingen "Polaroids" te componeren, heb ik meteen aan Iris gevraagd of zij er geen zin in had om te proberen het samen te schrijven."

ItS : "Eerst wou ik niet. Ik dacht : ‘Dat kan eigenlijk niet. Dat is te gecompliceerd’."

HO : "Ik heb ook angst gehad voor mijn eigen moed. Twee componisten en dan nog voor zo’n festival, waar je jezelf beslist niet even stiekem kan testen. Wij hadden het niet vooraf met een kleiner stuk kunnen uitproberen. De mislukking was er als het ware bij inbegrepen."

Hoe is de procedure bij het gemeenschappelijk componeren ?

ItS : "Die is bij elk stuk anders. Bij "Polaroids" was het eigenlijk het spannendst. Het was het eerste stuk en wij hadden helemaal geen vermoeden of het ging lukken of niet. Wij zijn gewoon - ieder voor zich - beginnen te werken."

HO : "Vroeger vond ik het gruwelijk om mijn noten door een ander componist te laten veranderen."

ItS : "Bij "Polaroids" waren we akkoord gegaan over de bezetting, de lengte en de mogelijke inhoudelijke thematiek. Vervolgens ging elk in zijn kamertje om te beginnen schrijven. Na ongeveer twee weken ontmoetten we elkaar : we hadden elk zes of zeven pagina’s geschreven."

HO : "Ten dele onaf dus, met gaten. Maar wij dachten : "dat kan de andere doen, of we laten het zo, of hoe dan ook".

ItS : "Ten dele ook compleet. Toen hebben we besloten : ‘die pagina kan hier, die andere aan het einde, enz. En het gekke was dat er plotseling inet stond waarvan we beiden gezegd hebben : dat is het !’"

HO : "We hebben toen nog nauwelijks reparaties moeten uitvoeren of scharnieren moeten maken; het was als een logisch verloop zonder voorafgaande afspraak."

ItS : "We combineerden dan met montage technieken reeksen die op zich reeds een orde hadden met andere reeksen. Niet om een vooraf afgesproken dramaturgie te bereiken, maar - en dat was wel het spannende - om de dramaturgie van het materiaal te volgen."

Is het een spel dat simpelweg functioneert volgens onuitgesproken regels ?

ItS : "Het is geen spel, en ook niet toeval... Eerder de verwondering dat dingen zich desalnietemin en precies samen laten uitdrukken."

HO : "Ik had me nooit kunnen voorstellen dat ik met een andere componist ideeën had kunnen delen : de nabijheid van gedachten, van werkwijze, het vertrouwen dat men moet hebben... En ik moet eerlijk zeggen : ik heb als componist nooit ergens een grens moeten trekken of een compromis moeten maken. Dat zou ondragelijk zijn.."

Helmut Oehring : Foxfire

"Indien Fred Leuchter in de geschiedenis zou verderleven, dan vermoedelijk als uitvinder van de injectiemachine, met de hulp waarvan tegenwoordig in vijf Bondsstaten terechtstellingen worden voltrokken. Hij ontwikkelde dit toestel nadat in New Jersey een wet uitgevaardigd werd die de elektrocutie vervangt door de ‘Doodsnaald’. Deze doodsnaald werd bij de terechtstelling van George "Tiny" Mercy op 6 januari 1989 in Missouri voor het eerst gebruikt. Zoals de elektrische stoel als modernere en "menselijkere" opvolger voor het hangen werd bevonden, zo bood zich de dodelijke injectie aan als de "menselijke" terechtstellingsmethode van de op haar einde lopende 20ste eeuw. De Doodsnaald dankt haar populariteit niet zozeer aan het feit dat ze beter funktioneert dan alle andere terechtstellingsmethoden die de veroordeelden allemaal op dezelfde manier dood achterlaten; ze is populair geworden omdat ze in de eerste plaats een medische behandeling is. Ze heeft het voorkomen van een grotere "wetenschappelijkheid" dan het neerschieten, verhangen, vergassen of de terechtstelling op de elektrische stoel. Ze wordt uitgevoerd met behulp van naalden, voor te schrijven medicijnen, een ziekebed, verplegers, artsen en een executieprotocol dat voorziet in de verdoving van de veroordeelde vóór de terechtstelling. Met de doodsnaald wordt het lichaam van de arrestant niet zichtbaar verwond. De theorie is, dat hij eenvoudigweg inslaapt."

"God zegene U. Ga naar buiten. Ga achteraan. Zo verloopt dat. En dan zeggen ze : Groen Licht. En dat betekent dat de machine opgewarmd wordt of zo. En dan, na een minuut, zeggen ze : <Foxfire Eins!> Ze drukken op een knop. Men ziet de patiënt - ik zie die niet, omdat ik achter een scherm sta en de ECG bekijk. De eerste oplossing, Natriumpenthotal, bereikt het lichaam. Hij is wakker en slaapt dan in.

Na een minuut zegt de uitvoeringscoördinator : <Foxfire Zwei!> Maar eigenlijk is dat niet nodig, in werkelijkheid doet de machine dat. Het Pavulon, of Pancurominbromide, wordt toegediend, en doet de ademhalingsspieren stoppen. Verlamt de longen en verlangzaamt het admehalingscentrum. Men ziet de patiënt de agonale of laatste ademhaling uitvoeren.

...Na een minuut : <Foxfire Drei!>, en het Kaliumchloride wordt bijgevoegd. Het is driemaal de dodelijke dosis. Dan verandert ook het ECG, van normaal sinusritme tot idioventrikaal of vlak hartritme en dan een rechte lijn. En dan staat de hartslag op nul.

Mijn opgave als medische raadgever bestaat er dan in : <Nummer Acht!> te zeggen en dan zegt de uitvoeringscoördinator : <Schaakmat!>"

(Gevangenisarts Dr. Cayabyab)

tekst uit : Stephen Trombley : "Die hinrichtungsindustrie", Rowohl Verlag GmbH, Reinbeck

Filedate: 1999 / last update : 2001-02-05