Dr.Godfried-Willem RAES

Kursus Experimentele Muziek: Boekdeel 6

Hogeschool Gent : Departement Muziek & Drama

6400:

BODY-ART

Lichaamskunst of kunst met het lichaam als expressiemiddel

Onder deze benaming doen zich op de internationale kunstscene een heleboel manifestaties voor, waarbij het menselijk lichaam zelf als medium wordt gebruikt, met uitsluiting evenwel van de dans, die een kunstvorm is waarbij gebruik gemaakt wordt van lichaamsbeweging. In de plastische richting kan 'body-art' voorkomen door lichaams-beschildering, tatouage en zelfs vormen van mutilatie en zelfmutilatie. In de performance-richting ligt dit uiteraard meer voor de hand, gezien de raakvlakken die er zijn met talloze vormen van meer experimenteel teater en uiteraard dans. Ook in de muziek echter, zijn er nogal wat verschillende voorbeelden van te vinden. Een aantal van de belangrijkste bewandelbare wegen wil ik hier toelichten of vermelden.

Brainwaves

Een van de eerste aanpakken, is die geweest rond de ontdekking van de 'brainwaves'. ( David Rosenboom, Alvin Lucier). Brainwaves zijn een elektrisch verschijnsel dat waarneembaar is door meting van potentiaalverschillen op de opperhuid van de schedel. Hiervoor worden eenvoudige elektroden op twee plekken op het voorhoofd aangebracht met wat elektrisch geleidende zalf. Via een symmetrische afgeschermde kabel wordt het signaal naar een uiterst gevoelige instrumentatieversterker gebracht. Aangezien de signalen slechts enkele µV-groot zijn, en de stoorspanningen dus vele malen groter kunnen zijn dan het te kapteren brainwave-signaal, wordt in deze instrumentatieversterker een bijzonder stijl low-pass filter ingezet (afsnijfrekwentie tussen 1 en 25Hz).

Afhankelijk van het frekwentiegebied van de opgevangen signalen spreekt men van a- of ß-brainwaves. Deze signalen treden echter pas op wanneer we ons in een soort meditatieve halfslaap bevinden. Deze geestestoestand is niet direkt degene die we over het algemeen hebben, wanneer we een koncert willen geven.

De komponisten die in stukken van brainwaves gebruik maken, gebruiken die signalen hetzij om analoge synthesisers mee aan te sturen (David Rosenboom) ofwel om muzikale en/of akoestische gebeurtenissen te 'triggeren' (Alvin Lucier). Ook verwerking van de signalen via komputers behoort uiteraard tot het gamma aan mogelijkheden. De Australisch-Amerikaanse komponist Warren Burt bvb. hield er zich intensief mee bezig.

Wie belangstelling heeft voor dit aspekt van live-elektronische interface techniek, raad ik aan wat technisch-medische literatuur terzake door te nemen. Ook in elektronika tijdschriften duiken er met de regelmaat van een trage klok bruikbare schakelingen op.

Een uitvoerige technische uiteenzetting kan je vinden onder 2300.html in het hoofstuk over live-elektronika van deze kursus.

Hartslag

Een van de meest voor de hand liggende periodiek bewegende onderdelen van het menselijk lichaam is uiteraard het hart. En, met eenzelfde vanzelfsprekendheid hebben talloze geluidskunstenaars van de hartslag gebruik gemaakt in hun muziek. De hartslag kan rechtstreeks worden gebruikt via een stetoskoop voorzien van een klein elektret-mikrofoontje (denk er echter om dat het signaal erg veel subsonische komponenten bevat en dat je er dus makkelijk luidsprekers mee kan opblazen...)

John Hudak "Touch Me" (1990)

Deze amerikaanse audio-artist bedacht een bijzonder sterke performance, waarbij hij -in een kleine koncertzaal of gallerij waar het publiek in de onmiddelijke nabijheid van de kunstenaar is of kan zijn- voor de gehele duur van de voorstelling languit op de grond ligt, met een doek op het hoofd. De handen liggen open en met de palmen naar boven gericht. Naast het lichaam, dat al voor de voorstelling in de zaal aanwezig is, ligt een klein briefje waarop staat 'touch me' (raak me aan). Via een kontaktmikrofoon wordt als enige akoestische gebeurtenis, de hartslag versterkt via het audiosysteem de zaal ingestuurd.

Wanneer het publiek binnen is duurt het toch ongeveer een kwartier vooraleer iemand in de zaal het initiatief neemt de vraag op het briefje uit te voeren. Afhankelijk van de wijze waarop dat gebeurt, verandert de hartslag van de uitvoerder.

Sexuele prikkels

Het zal allicht niemand verbazen dat de veranderingstoestanden die gepaard gaan met sexuele prikkeling zowel bij man als vrouw, ook reeds aanleiding hebben gegeven tot aanwendingen in performances. Erektietoestanden van de penis kunnen gemakkelijk in elektrische grootheden worden omgezet door gebruik te maken van resistieve rekstrookjes of met Kynar-film. Vochtafscheiding in de vagina kan via een eenvoudige weerstandsmeting bepaald worden. Ook toestellen voor de bepaling van de pH-waarde kunnen gebruikt worden. Het meer triviale gebruik van coïtus geluiden, treffen we zelfs regelmatig aan in de pop-muziek sinds de jaren '60. (cfr. de schlager 'Je t'aime, moi non plus').

Musculaire signalen

Ook kontrakties van diverse spieren hebben meetbare potentiaalsprongen voor gevolg, die in een aantal performances werden gebruikt.

Darius CLYNES & SHUSAKU "Box"

In deze performance wordt het naakte lichaam van de danser (Shusaku) voorzien van 16 verschillende sensors, analoog aan degene die gebruikt worden voor het oppikken van brainwaves. Deze sensors kapteren kontrakties van de diverse spieren waarop ze zijn bevestigd. De danser - die voor de duur van het gehele stuk binnen een enkele vierkante meter evolueert- is via een flatcable met een komputer verbonden. De muziek komt tot stand als gevolg van een komputerprogramma dat de geluiden bepaalt in funktie van de musculaire kontrakties van de danser.

Geluiden van lichaamsfunkties

Ook direkte en andere dan vokale lichaamsgeluiden werden en worden in komposities en performances gebruikt: spijsversteringssignalen, (slikken, darmbewegingen, maag, klieren...), ademhaling en luchtwegen (longen, keel, neus, gewrichten (kraakbeen), gebit (knarsen, piepen,schuren...) enz...

Het lichaam als instrument

Tot slot, kan natuurlijk ook het lichaam zelf als bespeelbaar muziekinstrument worden ingezet. Hierbij enkele mogelijkheden:

Met wat fantasie is het ook mogelijk uitgaand van het lichaam zelf aan instrumentenbouw te doen. Dit is overigens lang niet zo vreemd als het op het eerste gezicht wel lijkt. Immers tal van niet-westerse volkeren gebruiken de borstkas of de mondholte als integrerend deel van hun instrumentarium. Denken we maar aan mondharpen in het algemeen en aan de Brasiliaanse boogharpen zonder kallebas.

ONO, Yoko

Een van de eerste kunstenaars die het eigen naakte lichaam in performances ging gebruiken.

SCHNEEMANN, Carolee "More than Meat Joy" ed.: Documentext, New Paltz, 1979 (ISBN 0-914232-16-9)

Carolee Schneemann (1939), leefde in de jaren 1960, toen ze nog studeerde aan de universiteit van Illinois, samen met de komponist James Tenney. Later werkte ze o.m. samen met 'Living Theatre' in New York. (kontakten met Phill Corner, Dick Higgins, Malcolm Goldstein, La Monte Young (1962)). In haar werk (bvb. Eye Body, 1963) stelt ze het rituele aspekt van de performance centraal omdat de ervan overtuigd was dat dit haar in een trance-achtige toestand kon brengen. Daarbij maakte ze haar eigen lichaam tot visueel domein van exploratie. Het naakt was daarbij een voorwaarde om tot het wezenlijke primaire en archaische element te komen: dat van de moeder-aarde godin.

De artistiek pornografische stomme film 'Fuses' die ze in 1965 in 16mm maakte met haar toenmalige partner James Tenney (overleden in 2006) is te zien op:

http://www.ubu.com/film/schneeman.html. (Duur: 18')

Citaten: Sexual damming is expressive damning.

Vision is not a fact but an aggregate of sensations.

I want evocation - SPACE (a place) between desire and experience.

Vele van haar performances hebben ook op het publiek een niet ongewild sexueel prikkelend effekt (bvb. Meat Joy, kombinaties van naakte lichamen, water, natte vissen...). Voor haar is het hele lichaam het oog, waarbij de opgedane vizuele ervaringen van het totale lichaam bezit dienen te nemen. In die zin kan men haar werk beslist geen huichelachtige schijnheiligheid verwijten.

Carolee SCHNEEMANN getuigt in haar werk beslist van een positieve attitude tegenover de lichamelijkheid. Haar werk is geenszins aggressief, wel integendeel. Het is esthetisch en erotiserend. Andere performers aanleunend bij de plastische kunst, hebben het lichaam echter net andersom, niet dus als altaar van lust maar wel als altaar van wreedheid, als expressiemiddel gebruikt. Vooral de klassiek Freudiaanse tegenstellingen Eros-Tanatos werden daarbij als psychologisch referentiekader gebruikt.

Hermann NITSCH (Oostenrijk)

Gebruikt sedert 1962 het lichaam als een soort tabernakel waarop en waarmee een ritueel expressionistische orgie wordt opgebouwd. Daarbij komt steeds veel bloed kijken en talloze elementen ontleend aan de kristelijke liturgie. Centraal onderwerp daarbij lijkt de katharsis te zijn, in de Aristoteliosche betekenis, waarbij wreedheid en medelijden centraal staan. In de performances worden dieren geslacht en het bloed met emmers over de naakte mannen- en vrouwenlichamen van de performers gegoten.

Otto MUHL

Rudolf SCHWARTZKOGLER

Maakte vele performances rond rituele zelf-mutilatie. Hij stierf aan een van zijn performances in 1969. Het 'zuiverende effekt' van rituele pijn staat hier centraal.

Gina PANE (Parijs)

Een van haar 'zelfportret' performances verloopt alsvolgt: Gina PANE ligt naakt op een stalen bed voorzien van slechts enkele dwarsstaven. Onder het bed staat een bosje brandende kaarsen... Het publiek wordt hier getuige van een geleidelijk proces van zelfmutilatie door verbranding van de kunstenaar.

Valie EXPORT (Italie)

genitale agressie

Marina ABRAMOVIC

Joegoeslavische performance kunstenares. Zij maakte naast klankinstallaties ook vaak performances waarbij lichamelijkheid een grote rol speelt. Tijdens een van haar performances kerfde ze met een scheermes een vijfhoekster op haar buik. Recente performances (o.m. beschikbaar op video): "Delusional".

Vele van deze kunstenaars vertrekken van een maatschappij en kultuurvizie, waarbij deze gezien wordt als opgesloten in een kwazi permanente staat van algehele anaesthesie (verdoving). Alleen een reintroduktie van de meest fundamentele elementen van het fysisch-lichamelijke zijn en de grenzen daarvan, kan erin slagen deze anaesthesie van de beschaving te doorbreken.

GOLDBERG, RoseLee "Performance" ed.:Thames and Hudson, London 1979

Filedate: 840928