Dr.Godfried-Willem RAES

Kursus Experimentele Muziek: Boekdeel

Hogeschool Gent : Departement Muziek & Drama

3116:

A Book of Chorals

KORALEN

origineel 1991 - gepubliceerd in Logos blad

update 14.09.1992 : merged with Plumblossoms artikel voor logosblad 10/1992

De inkt voor " A Book of Fugues" was nog maar nauwelijks goed droog, of aangespoord door talloze uitdagingen terzake, wierp ik me op het zuivere vierstemmig koraal.

Reeds sedert mijn studententijd ben ik de stellige overtuiging toegedaan dat de klassieke harmonieleer, zoals die als verplicht vak aan alle muziekstudenten wordt opgedrongen, op een zuiver formeel regelsysteem berust dat op grond daarvan optimaal geschikt is voor algoritmisering. In de terminologie van het filosofisch pragmatisme uitgedrukt, is dergelijke bewering echter alleen dan waar, wanneer er niet alleen een automaat kan worden gebouwd die met volstrekte zekerheid en perfektie alle denkbare koralen binnen het regelsysteem van de harmonieleer kan realiseren, maar slechts wanneer dergelijke automaat bovendien ook werkelijk is gebouwd. Mijn persoonlijke motivatie was echter tot voor kort nooit voldoende groot om daaraan te beginnen. Vooral was ze nooit groter dan mijn ergernis over de pretenties en aanmatigingen van allerlei harmonieleraren.

De ervaringen opgedaan met mijn fuga-programma, en vooral de feedback die ik erop kreeg vanuit de meest diverse hoeken, en meer bepaald de weigering van vele konservatieven om deze stukken als fugas te erkennen, hebben echter mijn motivatie doen ontvlammen, zodat ik uiteindelijk de koe bij de horens vatte en daadwerkelijk aan zo'n komputerprogramma begon. Het opzet van mijn algoritmisch fuga-programma, werd door heel wat mensen volkomen verkeerd begrepen. Daar stond me immers geenszins de bedoeling voor ogen fugas te schrijven binnen het kader van het barokke of klassieke kontrapunt, maar wel om fugas te schrijven die in hun estetiek ( inklusief het erop van toepassing zijnde kontrapuntisch regelsysteem), volledig afhankelijk zouden zijn van het opgegeven subjekt en de erin besloten samenhangen. Dit programma loochent dan ook elke kennis van 'de wereld'. Het werkt autonoom ( auto-nomos = eigenwettelijk), los van de muziekhistorische kontekst.

De verwerping van de resultaten van dit programma door konservatieven, berust natuurlijk op hun superioriteitskompleks op grond waarvan zij vaak beweren dat het schrijven van muziek binnen een traditionele kontekst niet door een machine tot stand kan worden gebracht. Zij beweren vaak dat een 'muzikale' verwezenlijking met enige waarde, alleen door de kundige mens voortgebracht kan worden. Mijn stelling gaat daar niet alleen tegenin, maar , veel sterker, zij keert dit kwasi helemaal om : precies die muziek die gesteld is binnen een omschrijfbaar stilistisch systeem, leent zich bij uitstek voor machinale generatie terwijl werkelijke 'muzikaliteit' geenszins tot uiting hoeft te komen bij de realisatie van muziek binnen dergelijk bestaand jargon. Sloganesk uitgedrukt beweer ik dan ook dat men de konservatorium- disciplines harmonie, kontrapunt en fuga - voorzover zij een bijdrage tot het kunnen komponeren zouden ambieren - volledig moet afschaffen omdat hun technisch programma perfekt mechanisch is en alleen gericht op bestendiging van historische estetische systemen. Interessante muziek ontstaat mijns inziens alleen daar waar met regels, samenhangen e.d. wordt geexperimenteerd, of waar regels met de voeten worden getreden. Deze vakken staan als preskriptieve disciplines elke kreativiteit in de weg. Om een analogie te gebruiken: de opname van het vak harmonie in de muziekopleiding staat gelijk met het tot verplicht vak maken van het oplossen van kruiswoordraadsels voor literatoren...

Maar zoals gezegd, zolang er geen automaten daadwerkelijk operationeel zijn, kunnen de pretenties van 'rechts-in-de-muziek' niet als definitief gefalsifieerd worden beschouwd.

Gezien mijn plotse motivatie terzake, wierp ik me dus met grote ijver op het eerste bastion : het koraal.

De allereerste bekommernis bij het schrijven van dit programma, was om voor elke gegeven sopraan of bas, een naar alle klassieke maatstaven aanvaardbare en korrekte harmonisatie volledig automatisch (dus zonder ook maar enige manuele korrektie of interpretatie) te genereren. Het resultaat diende zo te klinken dat geen luisteraar eruit zou kunnen opmaken dat het machinaal en volstrekt algoritmisch tot stand was gekomen.

Sommigen zullen wellicht opmerken, dat programma's die akkoorden generen reeds lang bestaan en zelfs in chip-vorm te verkrijgen zijn terwijl ze ook worden ingebouwd in allerlei op kommerciele muziek gerichte hard- en software. Het hele punt is echter dat de klassieke harmonieleer onmogelijk op dergelijke wijze kan worden geimplementeerd, tenzij misschien voor de harmonisch gezien meest triviale en banale muziek. Dit, omdat een muzikaal aanvaardbare harmonisatie moet rekening houden niet alleen met de korrektheid van het akkoord op elke noot en van het verband tussen dat akkoord en zijn voorganger, maar bovendien met wat erop volgt. Dit maakt het schrijven van een real-time koraal programma tot een bij voorbaat hopeloze onderneming. Het feitelijke bestaan van talloze dergelijke systemen en hun klassiek gezien onaanvaardbare muzikale resultaten, hebben het scepticisme van de konservatieven uiteraard voedsel gegeven. Maar, volkomen ten onrechte...

In het koraalprogramma zoals ik het schreef, wordt wel degelijk vooruitgekeken naar de loop van het gegeven thema, waardoor het uiteraard niet in real-time kan werken. Wat mij betreft, is het programma volledig af en werkend. De beta-versie is er. De enige verdere stappen hebben betrekking op eventueel noodzakelijke korrekties in het toegepaste regelsysteem. Zelf ben ik immers geenszins een bedreven specialist in klassieke harmonie. Daarom ligt het nu in mijn bedoeling, vele komputerharmonisaties aan technici terzake voor te leggen met het verzoek ze te korrigeren. Alle aangebrachte korrekties die onderling konsistent zijn, kunnen in het programma ( dat als expert systeem is opgebouwd) worden opgenomen...

Lukt het, dan is daarmee de overbodigheid van het verdere bestaan van de harmonieleer als leervak definitief bewezen.

Uitsluitend op grond van deze eerder negatieve motivaties zou ik de onderneming echter waarschijnlijk nooit zijn begonnen! Meer originele perspektieven zijn er aan dit opzet immers ook wel verbonden. Immers, met dit programma wordt het ook mogelijk systematisch het effekt van elke regel te onderzoeken, door hem op systematische wijze te veranderen. Zo kunnen we bijvoorbeeld koralen schrijven, waarbij het oktaaf en de kwint als tot oplossing dwingende intervallen worden gemaakt, terwijl de secunden-cluster tot volmaakt akkoord wordt verheven... ( dit is uiteraard een volkomen negatie van het klassieke systeem). Boeiende resultaten kreeg ik echter vooral, wanneer ik de kwart als konsonante basis neem in vervanging van de kwint, en wanneer ik bovendien tertsen als dissonanten ga beschouwen...

Enfin, ik ben nog niet helemaal klaar ermee, maar ik voel er veel voor nu ook aan ' A Book of Chorals' te beginnen...

Godfried-Willem RAES

"A Book of Chorals"

Koraal 5:

Plum Blossoms

Toen ik met het Logos Duo, begin augustus 1992, een viertal koncerten verzorgde in de volksrepubliek China overkwam het me voor het eerst, dat de organisator van een van de koncerten in Shangai ons verzocht ook enkele Chinese werken op het repertoire te nemen en naar aanleiding van de Chinese koncerten uit te voeren.

Hoewel ik noch Moniek Darge daar veel voor voelden, leek er geen ontkomen aan. Ook de ongeschiktheid van ons instrumentarium voor het uitvoeren van Chinese muziek bleek geen argument waarmee de vraag kon worden afgewimpeld. Aangezien ik niet beschik over een brede selektie aan in aanmerking komende Chinese partituren, en een verhaal van Marcel Ketels aan wie iets dergelijks ook was overkomen toen hij in China westerse oude muziek ging spelen, indachtig, toog ik in Perth (Australie) naar de plaatselijke bibliotheek, waar gelukkig enkele bundels Chinese liederen voorhanden waren.

Talloze revolutionaire strijdliederen, militaire marsen en hymnen... Gezien de politieke situatie rond China niet direkt zo'n geschikt materiaal. Na veel zoeken vond ik uiteindelijk toch ook wat meer 'neutraal' materiaal. Zo onder meer de melodie van 'Pruimebloesems' , een bevallig stukje muziek dat zo'n elf eeuwen terug in een romantische bui zou zijn gekomponeerd door een Chinese dame. Dit leek me geschikt als vetrekpunt. Immers het kon een hommage genoemd worden aan de (eerste?) komponerende vrouw... Immers, ik wilde tot elke prijs vermijden me op die wijze in een politieke polemiek te verwikkelen die de bedoeling van de koncerten zelf zou kunnen overschaduwen.

Na veel wikken en wegen besloot ik dan dese melodie als koraal uit te werken. Dat ik hiervoor mijn berucht koraal-komputerprogramma inzette ligt daarbij uiteraard voor de hand. Nu is het echter helemaal niet zo'n geschikte melodie voor westerse koraalbehandeling, gezien de modaliteit van het thema en het ontbreken van een westerse toonladder met de daaraan eigen tonale hierarchie onder de noten en intervallen. Ik besloot er een hypothetisch koraal uit te laten groeien, waarbij heel wat modulatietechnieken eigen aan de laat- romatische westerse muziek worden toegepast op melodisch materiaal dat zich daar eigenlijk helemaal niet toe leent. Of, een muziek die zou mogelijk zijn geweest indien de Chinezen in 1830 vlaanderen bezet hadden en ons totaal zouden hebben verchineest...

Bij de premiere van dit Pruimebloesemskoraal in Shangai, voerde ik het uit gebruik makend van een amalgaam aan gesampelde Chinese, Japanse en Vlaamse instrumenten: Erhu, shamisen, doedelzak, shakuhachi, psalter, tromba marina, draailier en pizz-bas. Hieruit werd een tutti-ripieno orchestratie samengesteld en toegepast op de vier deeltjes waaruit het koraal is opgebouwd. Uiteraard gebruikte ik ook voor de uitvoering de laptop komputer, in kombinatie met mijn 'Player' programma. Dit programma laat immers toe partituren te vertolken op zo'n wijze dat de komputer zich met alles wat lezing en technische uitvoering aangaat bezighoudt, terwijl de uitvoerder zich kan koncentreren op het louter interpretatieve aspekt van de muzikale uitvoering. Het stuk, door de Chinezen wel degelijk herkend, slaagde er zelfs in de titel te halen van een stukje op de frontpagina van de grootste plaatselijke krant.

Op 24 augustus namen we het ook op voor Radio3, zodat ook degenen die er niet bij waren in de Tetraeder, het later wel in de programmas van deze zender zullen kunnen aantreffen. De partituur moet als abstrakte muziek worden beschouwd en kan op eender welk instrument of instrumentale kombinatie worden uitgevoerd.

Filedate: 910301 / 2001-04-23